Πότε είναι η κατάλληλη ηλικία να μιλήσουμε για το σεξ στα παιδιά; Με ποιο τρόπο; Το παιδί μου μου κάνει ερωτήσεις που με φέρνουν σε αμηχανία: με ρωτάει τι είναι το σεξ ή πως γίνονται τα παιδιά, τι πρέπει να απαντήσω; Τι είναι η σεξουαλική αγωγή; Τι χρειάζεται να περιλαμβάνει; Υπάρχει όφελος για τα παιδιά μου ή αντιθέτως είναι επικίνδυνο να μιλήσουμε για τα παραπάνω θέματα; Μπορώ να προστατεύσω τα παιδιά μου από διάφορους επιτήδειους και από το ενδεχόμενο να πέσουν θύματα αποπλάνησης;
Αυτά και άλλα πολλά είναι τα ερωτήματα που απασχολούν εσάς τους γονείς στην καθημερινή επαφή με τα παιδιά σας. Η δυσκολία που συνοδεύει αυτά τα θέματα είναι μεγάλη. Τόσο στο επίπεδο της αξιολόγησης του περιεχομένου των συζητήσεων, όσο και της γενικότερης διαχείρισης των εν λόγω ζητημάτων.
Τι εμποδίζει τους γονείς να ανοίξουν συζητήσεις με τα παιδιά τους γύρω από το σεξ;
Πρώτον, ένας παράγοντας είναι η ντροπή. Ο τρόπος που είναι δομημένη η κοινωνία μας εγγράφει το σεξ και γενικότερα την σεξουαλικότητα στις συνειδήσεις μας, ως ένα θέμα ταμπού. Η υπερέκθεση σε εικόνες και πληροφορίες που συνδέονται με το σεξ δεν αναιρεί το παραπάνω δεδομένο. Αντίθετα το ενισχύει. Αναλογιστείτε εάν η παραπάνω αναφερόμενη έκθεση μας έχει εξοικειώσει περισσότερο με πραγματικές συζητήσεις γύρω από το σεξ. Αξίζει να προσέξει κανείς τι συμβαίνει όταν η συζήτηση στρέφεται στην προσωπική μας εμπλοκή με το θέμα αυτό. Τότε τα πράγματα φαίνεται να δυσκολεύουν στο επίπεδο της προσωπικής δηλαδή έκθεσης.
Δεύτερον, αποθαρρυντικός παράγοντας για τους γονείς είναι η ανασφάλεια που αισθάνονται για τον τρόπο που θα το κάνουν αυτό. Φαίνεται πως το σχολείο και η κοινωνία δεν έχουν φροντίσει έως τώρα να μας διδάξουν τον τρόπο. Καθώς έως τώρα η σεξουαλική αγωγή δεν έχει συμπεριληφθεί με καθολικό τρόπο στην ανατροφή και στην εκπαίδευση των παιδιών. Φυσικά εάν δεν είχατε μάθει ως παιδιά να συζητάτε για τέτοια είδους θέματα με τους γονείς ή τους εκπαιδευτικούς σας δεν είναι μάλλον πολύ πιθανό να έχετε αποκτήσει φυσικές δεξιότητες για κάτι τέτοιο. Αυτές οι δεξιότητες σε διαφορετική περίπτωση θα σας καθοδηγούσαν σε μια αντίστοιχη συζήτηση με τα παιδιά σας. Επομένως χρειάζεται να τις καλλιεργήσετε από την αρχή.
Τέλος συχνά επικρατούν εσφαλμένες αντιλήψεις στους γονείς. Πολλοί γονείς θεωρούν ότι μια τέτοια συζήτηση όχι μόνο δεν θα είναι επωφελής για τα παιδιά, αλλά πως θα μπορούσε να γίνει και επιζήμια.
Τι ισχύει τελικά σχετικά με τη σεξουαλική αγωγή και πάνω σε ποιες αρχές βασίζεται;
Αυτό που ισχύει σχετικά με τη σεξουαλική αγωγή είναι ότι όχι μόνο δεν μπορεί να γίνει επιζήμια αλλά αντιθέτως αποτελεί σημαντικότατο παράγοντα πρόληψης της σωματικής και ψυχικής υγείας παιδιών, εφήβων και ενηλίκων. Τα αποτελέσματά της δηλαδή είναι μακροπρόθεσμα και συνοδεύουν το άτομο καθ’όλη τη διάρκεια της ζωής του. Το διευκολύνουν το να αναπτύξει μία θετική σχέση με τη σεξουαλικότητά του.
Βασική αρχή της σεξουαλικής αγωγής, όπως άλλωστε ισχύει σε όλα τα θέματα της ψυχοσυναισθηματικής ανάπτυξης του παιδιού είναι ότι η συζήτηση καθοδηγείται από τα ερωτήματα που θα εισάγει το ίδιο το παιδί. Με άλλα λόγια τα ερωτήματα του παιδιού αποτελούν την πυξίδα για όσα μπορούμε και χρειάζεται να συζητήσουμε μαζί του.
Μια δεύτερη αρχή είναι πως οι πληροφορίες που θα δώσουμε στο παιδί και τον έφηβο χρειάζεται να περιγράφονται μέσα από μία επιστημονική ορολογία. Όπως παραδείγματος χάριν σε ότι αφορά στην περιγραφή των γεννητικών οργάνων ή της λειτουργίας τους. Οι πληροφορίες που δίνουν οι γονείς θα πρέπει να είναι λοιπόν επιστημονικά ορθές. Όπως επίσης και να παραμένουν σε ενημερωτικά πλαίσια χωρίς να εξάπτουν ή να διεγείρουν την φαντασία των παιδιών. Βέβαια οι αναζητήσεις και τα ερωτήματα των παιδιών καθορίζονται από την ηλικία τους και θα τα εξετάσουμε παρακάτω ανά ηλικιακή ομάδα.
Η τρίτη αρχή είναι ο προσανατολισμός που χρειάζεται να προτάξουν οι γονείς προς το επίπεδο της σχέσης. Σε κάθε ηλικιακή φάση της ανάπτυξης του παιδιού ή του εφήβου χρειάζεται οι γονείς να δώσουν το μήνυμα πως το σεξ μπορεί να είναι πιο ικανοποιητικό συναισθηματικά μέσα στα πλαίσια μιας σχέσης. Και μάλιστα μιας σχέσης που δημιουργεί συναισθήματα ασφάλειας, αγάπης και κυρίως σεβασμού ανάμεσα στους δυο ερωτικούς συντρόφους. Ιδιαίτερη αναφορά από τους γονείς χρειάζεται να γίνει ως προς τη συναίνεση. Ο κάθε ερωτικός σύντροφος είναι απαραίτητο να την λάβει από τον άλλο για να προχωρήσει σε οποιοδήποτε στάδιο και πράξη της κοινής ερωτικής τους ζωής.
Ποια θέματα χρειάζεται να καλύψει η σεξουαλική αγωγή, ώστε να είναι πλήρης;
Όπως είπαμε παραπάνω οι πληροφορίες που δίνουν οι γονείς και οι συζητήσεις που κάνουν με τα παιδιά τους καθοδηγούνται από τα ερωτήματα που θα θέσει το ίδιο το παιδί. Ωστόσο καθ’όλη τη διάρκεια της ανατροφής του παιδιού και μέχρι την εφηβεία θα λέγαμε πως χρειάζεται να έχουν καλυφθεί τα παρακάτω θέματα:
Σε επίπεδο φυσιολογίας: Η ανατομία του γεννητικού συστήματος και οι διαφορές των δυο φύλων. Οι αλλαγές στο σώμα και η ωρίμανση του γεννητικού συστήματος. Η διαδικασία της σύλληψης, η κυοφορία και η γέννηση, η αντισύλληψη.
Σε κοινωνικό και συναισθηματικό επίπεδο: Οι ερωτικές σχέσεις, η διαφοροποίηση στα συναισθήματα όπως φιλία, έρωτας, αγάπη. Η διαφορετικότητα στη σεξουαλικότητα του κάθε ατόμου, οι διάφοροι τύποι οικογενειών- ομόφυλα και ετερόφυλα ζευγάρια. Η αποδοχή και ο σεβασμός της διαφορετικότητας όλων μας.
Σε επίπεδο ενδυνάμωσης του παιδιού και του εφήβου: Η έκφραση των συναισθημάτων και των σκέψεων μας σε όσους μας ενδιαφέρουν. Η υπεράσπιση των δικαιωμάτων και η προστασία μας, η έννοια της συναίνεσης και η σημασία των σχέσεων στη ζωή μας
Κατά τη διάρκεια κάθε αναπτυξιακής φάσης σε ποια ερωτήματα θα κληθούν οι γονείς να απαντήσουν και με ποιο τρόπο;
Κατά τη διάρκεια της προσχολικής ηλικίας τα παιδιά θα παρουσιάσουν ενδιαφέρον για τα μέλη του σώματος. Όπως επίσης και για τις διαφορές των γεννητικών οργάνων ανάμεσα στα δυο φύλα. Οι γονείς χρειάζεται να ονοματίσουν τα μέλη του σώματος με επιστημονικούς όρους καθώς και τη λειτουργία των οργάνων.
Κατά τη διάρκεια της σχολικής ηλικίας τα παιδιά θα δείξουν ενδιαφέρον για τον τρόπο που γίνεται η τεκνοποίηση. Με λόγια απλά οι γονείς χρειάζεται να μιλήσουν για τα συναισθήματα που φέρνουν τους ανθρώπους κοντά δηλαδή την αγάπη και τον έρωτα. Στη συνέχεια θα χρειαστεί να εξηγήσουν τις έννοιες της συμβίωσης, της σχέσης και του γάμου και τέλος να μιλήσουν για τα διαδικασία του σεξ. Συνεχίζουμε να χρησιμοποιούμε επιστημονική ορολογία για να ονοματίσουμε τα όργανα και τις λειτουργίες. Η περιγραφή όμως είναι απλοποιημένη ώστε να γίνει κατανοητή από τα παιδιά. Θα μπορούσαμε ας πούμε να πούμε πως το πέος μπαίνει μες τον κόλπο και αφήνει ένα σποράκι. Το σποράκι αυτό θα γονιμοποιηθεί και θα μεγαλώσει στη μήτρα της γυναίκας. Ώστε μετά από 9 μήνες να ολοκληρωθεί η κυοφορία και να γεννηθεί το μωράκι κλπ.
Καθ’όλη τη διάρκεια της ζωής του ανθρώπου, αλλά κυρίως κατά τη διάρκεια της εφηβείας, η σεξουαλικότητα του ανθρώπου χρειάζεται να μπει σε πλαίσια. Μέσα από αυτά η κοινωνία θα μεταδώσει ρόλους, αρχές και τρόπους έκφρασης της σεξουαλικότητας. Σκοπός είναι αυτή να δομηθεί και να αναπτυχθεί ώστε να ευημερήσει το άτομο μέσα στις ερωτικές του σχέσεις. Είναι γεγονός ότι βασική ανάγκη των εφήβων είναι η στροφή προς την ομάδα των συνομηλίκων για στήριξη. Ωστόσο οι γονείς εξακολουθούν να παίζουν σημαντικό ρόλο στη ζωή του εφήβου και να έχουν ενεργή παρουσία στη διαπαιδαγώγηση του παιδιού τους.
Σε επίπεδο πληροφοριών θα χρειαστεί να τους μιλήσετε για τη σεξουαλική πράξη, την αντισύλληψη και τα σεξουαλικώς μεταδιδόμενα νοσήματα. Ωστόσο οι γονείς δεν πρέπει να μείνουν στο επίπεδο της πληροφόρησης. Χρειάζεται να δώσουν έμφαση στις παραμέτρους της σχέσης όπως στην έννοια της συναίνεσης, του σεβασμού, της αυτοδιάθεσης του σώματος. Όπως επίσης και της ελευθερίας να επιλέγεις ότι επιθυμείς χωρίς εξαναγκασμό.
Επειδή πρόκειται για μια περίοδο κατά την οποία μαζί με την ήβη το σώμα έρχεται πάλι στο προσκήνιο με τη σεξουαλικότητα. Ο έφηβος λοιπόν μπορεί να χρειαστεί καθησυχασμό για τις ορμές που εγείρονται. Όπως επίσης και για τη διάθεση να πειραματιστεί φαντασιακά αρχικά, με όσα επιθυμεί. Σε κάθε περίπτωση χρειάζεται να καταστήσουμε σαφές στους εφήβους πως η σεξουαλικότητά τους είναι κάτι φυσιολογικό και αποδεκτό μέσα στην οικογένεια. Επίσης πάντα τονίζουμε στους εφήβους τα προτερήματα της σεξουαλικής ζωής μέσα σε σχέση. Καθώς και την αποδοχή στη διαφορετικότητα, μιλώντας τόσο για τις ετερόφυλες όσο και για τις ομόφυλες σχέσεις. Οι γονείς των εφήβων θα χρειαστεί να συμπαρασταθούν στα παιδιά τους καθ΄όλη τη διάρκεια των αναζητήσεων τους αποδεχόμενοι παράλληλα την αυξανόμενη ανάγκη των εφήβων για αυτονόμηση και στροφή προς τους συνομηλίκους.
Αντιμετωπίζοντας την σεξουαλική παρενόχληση:
Η σεξουαλική αποπλάνηση ή η παρενόχληση είναι γεγονότα εξαιρετικά αποτρόπαια. Έτσι λοιπόν ένας γονιός λόγω των πολύ έντονα αρνητικών συναισθημάτων που βιώνει ίσως να δυσκολευτεί πάρα πολύ να διαχειριστεί μια αντίστοιχη κατάσταση Οι γονείς ενός παιδιού που παρενοχλήθηκε είναι πολύ πιθανό να αισθάνονται θυμό, φόβο και ενοχές γιατί δεν κατάφεραν να το αποτρέψουν. Μπορεί ακόμη και να βρίσκονται σε ψυχολογική άρνηση του γεγονότος. Όλα τα παραπάνω συναισθήματα είναι σίγουρα φυσιολογικά. Ωστόσο μπορεί να λειτουργήσουν ως εμπόδιο στη σωστή διαχείριση της κατάστασης με γνώμονα το βέλτιστο συμφέρον του παιδιού. Τα παιδιά έχουν ανάγκη από ανθρώπους οι οποίοι μπορούν να τα ακούσουν. Ο γονείς λόγω του συναισθηματικού δεσμού που έχουν με το παιδί τους είναι συνήθως οι καταλληλότεροι άνθρωποι για να του συμπαρασταθούν.
Οι γονείς ενός παιδιού που έπεσε θύμα κακοποίησης θα χρειαστεί να κινηθούν σε διάφορα επίπεδα για να προασπιστούν το καλό του παιδιού τους. Νομικές και ιατρικές ενέργειες θα χρειαστεί να κινηθούν όπως επίσης και η ψυχολογική υποστήριξη του παιδιού θα πρέπει να μπει σε προτεραιότητα. Όλα τα παραπάνω απαιτούν ψυχραιμία, ηρεμία και δεκτικότητα απέναντι στο παιδί.
Κάποιες φορές μάλιστα στις περιπτώσεις που το παιδί τους δεν κάνει πρώτο το βήμα να τους εκμυστηρευτεί την κακοποίηση θα χρειαστεί να δείξουν οι ίδιοι ευθυκρισία και πολύ οξυμένα αντανακλαστικά. Θα χρειαστεί να παρατηρήσουν σημάδια στο παιδί τους, τα οποία να συνδέονται με ενδεχόμενη αποπλάνηση από ενήλικα. Προσέξετε αν το παιδί σας αναπτύσσει ξαφνικά έντονο φόβο. Μήπως παρουσιάζει άγχος, ταραγμένο ύπνο, ή αρχίζει να απομονώνεται από φίλους του και γενικότερα από τις συνηθισμένες δραστηριότητές του; Αναπτύσσει ξαφνικά έντονο άγχος αποχωρισμού από εσάς ή σωματικά συμπτώματα όπως πονοκεφάλους και πονόκοιλο χωρίς κάποια οργανική αιτία;
Σε περίπτωση που παρατηρείται σημάδια στη συμπεριφορά του παιδιού σας, τα οποία σας κινούν τις υποψίες για σεξουαλική κακοποίηση, δώστε την ευκαιρία στο παιδί σας να σας εμπιστευθεί και να εκφραστεί δηλώνοντάς του την απόλυτη διαθεσιμότητα και συμπαράστασή σας προς το ίδιο.
Είναι ιδιαίτερα σημαντικό το παιδί να σας εμπιστευθεί και να εκφραστεί, ώστε να ακολουθήσουν οι απαραίτητες ενέργειες διαχείρισης του συμβάντος. Ας μην ξεχνάμε άλλωστε ότι το παιδί που έχει κακοποιηθεί χρειάζεται άμεση βοήθεια. Στην αντίθετη περίπτωση οι μακροπρόθεσμες συνέπειες είναι ιδιαίτερα δυσμενείς για την ανάπτυξη και την ψυχική υγεία του ατόμου.
Δουλεύοντας στο επίπεδο της πρόληψης:
Τα παιδιά δεν γνωρίζουν από μόνα τους ότι η αποπλάνηση είναι απαράδεκτη και ανεπίτρεπτη τόσο ηθικά και συναισθηματικά όσο και νομικά. Είναι πράγματα που χρειάζεται να τους τα εξηγήσουμε με τον κατάλληλο τρόπο. Η πρόληψη είναι αποκλειστικά και μόνο ευθύνη των ενηλίκων, οι οποίοι σχετίζονται με τη φροντίδα των παιδιών. Τέτοιου είδους συζητήσεις ξεκινούν πρωτίστως από τους κόλπους της οικογένειας. Τα παιδιά πρέπει να γνωρίζουν σε ποιον να απευθυνθούν εάν κάποιος τους παρενοχλήσει σεξουαλικά. Δηλαδή στους ίδιους τους γονείς.
Οι γονείς χρειάζεται να εξηγήσουν στα παιδιά πως το σώμα τους, τους ανήκει και πως κανείς δεν έχει το δικαίωμα να τα αγγίζει παρά τη θέλησή τους. Σε σχέση με τα σωματικά όρια είναι χρήσιμο τα παιδιά να διδαχθούν τον κανόνα των εσωρούχων. Πείτε στα παιδιά ότι κανείς δεν επιτρέπεται να τους αγγίξει στα μέρη του σώματος, τα οποία καλύπτονται από τα εσώρουχα. Ο κανόνας αυτός είναι απλός και εύκολα ανακαλείται από τα παιδιά, θέτοντας ένα φυσικό σωματικό όριο.
Μιλήστε επίσης για τα μυστικά, καθώς πρόκειται για μία συνηθισμένη τακτική όσων προβαίνουν σε σεξουαλική κακοποίηση των παιδιών. Διδάξτε στα παιδιά σας πως όταν ένας ενήλικας τους προτρέπει να κρατήσουν μυστικά που αφορούν στην αλληλεπίδρασή τους μαζί του αυτό μπορεί να είναι επίφοβο. Ιδιαίτερα όταν αυτό δημιουργεί στα παιδιά άγχος, αμηχανία και νευρικότητα. Αναμφισβήτητα πρόκειται για καταστάσεις που θα έπρεπε να μοιραστούν με τους γονείς τους. Ο σκοπός φυσικά είναι οι γονείς να έχουν εικόνα του τι συμβαίνει και να λειτουργήσουν προστατευτικά προς τα ίδια.
Σε περίπτωση προσέγγισης από ενήλικα με προθέσεις που φαίνεται να παραβιάζουν τους παραπάνω κανόνες, δώστε σαφείς οδηγίες στα παιδιά σας. Πρώτον, να αρνηθούν κάθε αντίστοιχη πρόταση. Δεύτερον, να απομακρυνθούν από το σημείο άμεσα. Τρίτον, να ενημερώσουν άμεσα τους γονείς τους.
Σε γενικές γραμμές τα παιδιά δεν αρκεί να διδαχθούν απλά τους κανόνες με τους οποίους θα αντιμετωπίσουν τις αποτρόπαιες πράξεις των επιτηδείων. Πρέπει να βιώνουν στην πράξη τον σεβασμό των ορίων του σώματός τους μέσα στην ίδια την οικογένεια. Οι ίδιοι οι γονείς πρέπει να σέβονται τα σωματικά όρια του παιδιού, καθώς και την προσωπικότητά του. Αυτός είναι ο καλύτερος τρόπος ώστε να ενδυναμώσετε και να προστατεύσετε τα παιδιά σας από το ενδεχόμενο της κακοποίησης. Είναι λοιπόν βασικό οι ερωτογενείς ζώνες των παιδιών να μην αγγίζονται από τους γονείς και τα άλλα μέλη της οικογένειας.
Όπως επίσης χρειάζεται να τους διδάξετε την απαγόρευση της αιμομιξίας, ιδιαίτερα την περίοδο του Οιδιποδείου ανάμεσα δηλαδή στα 3-5 χρόνια. Η αποδοχή της απαγόρευσης της αιμομιξίας σημαίνει ότι δεν μπορείς να παντρευτείς κάποιο μέλος της οικογένειάς σου. Αυτή η αποδοχή θα βάλει μετέπειτα τις βάσεις για την οικοδόμηση μιας υγιούς προσωπικότητας. Άλλωστε τα παιδιά, τα οποία μεγαλώνουν μέσα σε μία οικογένεια με σαφή όρια ως προς την σεξουαλικότητα αλλά και με σεβασμό στην προσωπικότητα όλων των μελών της φαίνεται να είναι περισσότερο ενδυναμωμένα.
Θα λέγαμε ότι η σεξουαλικότητα αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της ύπαρξής μας. Άλλωστε μέσα από την εκδήλωσή της ως επιθυμία προς έναν ερωτικό σύντροφο σηματοδοτείται η αρχή της ζωής. Είναι λοιπόν πολύ σημαντικό να την δούμε ως ένα κομβικό πεδίο της υγείας και της ψυχοσυναισθηματικής ανάπτυξης παιδιών, εφήβων και ενηλίκων. Εν τέλει η σεξουαλική διαπαιδαγώγηση αποτελεί βασικό πυλώνα πρόληψης και παρέμβασης για τη διασφάλιση της σωματικής και ψυχικής υγείας όλων μας.
