Στα δυο άρθρα που θα ακολουθήσουν πρόκειται να διερευνήσουμε την ιδέα των κρίσεων καταστάσεων. Μέσα από αυτό το πλαίσιο θα προσεγγίσουμε την τρέχουσα κατάσταση που βιώνουμε με τον νέο κορωνοϊό Covid-19.
Ο λόγος για τον οποίο τοποθετούμε την παρούσα συνθήκη σε ένα γενικότερο πλαίσιο είναι διότι μας ενδιαφέρει να αντλήσουμε στοιχεία από την εμπειρία που ζούμε. Στοιχεία, τα οποία θα μας ενδυναμώσουν και θα καταφέρουμε να τα αξιοποιήσουμε και μεταγενέστερα: δηλαδή σε παρόμοιες περιπτώσεις τις οποίες μπορεί να κληθούμε μελλοντικά να αντιμετωπίσουμε.
Στη συνέχεια του Μέρους 1 (του παρόντος δηλαδή άρθρου) θα εστιάσουμε σε οδηγίες για την προστασία των παιδιών. Το Μέρος 2 θα είναι αφιερωμένο στους τρόπους με τους οποίους μπορούν να διαχειριστούν την εν λόγω συνθήκη οι ενήλικες.
Οι κρίσεις καταστάσεων προκαλούνται από αναπάντεχα γεγονότα. Τα παραπάνω γεγονότα ξεκινούν ξαφνικά, χωρίς να περιμέναμε ή να μπορούσαμε να προβλέψουμε με σιγουριά την εμφάνισή τους. Στο σημείο αυτό ως προς την ξαφνική έναρξη αναφερόμαστε στα αντανακλαστικά της ευρύτερης κοινωνίας και όχι στους κόλπους της εξειδικευμένης επιστημονικής κοινότητας. Ο κατάλογος αυτός των γεγονότων μπορεί να ποικίλει: Σεισμοί, λιμοί, τυφώνες, πανδημίες, πόλεμοι, βιομηχανικές καταστροφές κ.α. Οτιδήποτε δηλαδή μπορεί να έρθει αιφνίδια, χωρίς να είμαστε προετοιμασμένοι για αυτό. Οτιδήποτε μπορεί να διαρρήξει την κανονικότητα της ζωής και της καθημερινότητάς μας.
Τα εν λόγω συμβάντα μας πλήττουν τόσο σε επίπεδο ατομικό αλλά και ως κοινότητα, αφού οι συνέπειες τους διευρύνονται στο σύνολό της. Τα γεγονότα αυτά, την στιγμή της εμφάνισής τους ή το πρώτο διάστημα, μπορεί να ξεπερνούν τις ικανότητες των ανθρώπων ή των κοινωνιών για την επεξεργασία τους σε ψυχικό επίπεδο. Για αυτό τον λόγο μπορεί να είναι εν δυνάμει τραυματικά. Υπογραμμίζουμε το “εν δυνάμει”, γιατί το τραύμα είναι μία εξαιρετικά περίπλοκη έννοια, η ανάπτυξη της οποίας ξεπερνά κατά πολύ τους στόχους αυτού του άρθρου. Μιλώντας ωστόσο για τραυματικά γεγονότα, στην ουσία μετατοπίζουμε την εστίασή μας. Από τα ίδια τα γεγονότα περνάμε στην επίδραση που αυτά μπορούν να έχουν στα άτομα. Οι επιδράσεις λοιπόν δεν είναι οι ίδιες για όλους τους ανθρώπους. Αντιθέτως έχουν να κάνουν με τον τρόπο, με τον οποίο το κάθε άτομο καταφέρνει ή όχι να επεξεργαστεί τα γεγονότα και να τα ενσωματώσει εν τέλει στην προσωπική του ιστορία.
Έτσι λοιπόν η συνθήκη της πανδημίας που βιώνουμε σε συνδυασμό με ότι αυτή συνεπάγεται, όπως π.χ. ο περιορισμός στο σπίτι, μπορεί να λειτουργήσει διαταρακτικά σε πολλά επίπεδα για τους ανθρώπους. Παρότι αναγνωρίζουμε την αναγκαιότητα των μέτρων που παίρνονται, ωστόσο δεν καταφέρνουν όλοι οι άνθρωποι να ανταποκριθούν στην τήρησή τους χωρίς να δυσκολεύονται συναισθηματικά. Στο σημείο αυτό παρατηρούμε πόσο σημαντική είναι η εστίαση της επίδρασης στο άτομο, το οποίο φέρει τη δική του προσωπικότητα, ψυχική δομή και την προσωπική του ιστορία. Αν παρατηρήσετε και εσείς προσεκτικά θα δείτε πως ζωτικής σημασίας για τη διεξαγωγή κάθε εξωτερικής κρίση είναι σε ποια φάση ζωής σας βρίσκει και σε τι είδους ψυχική διάθεση.
Ας περάσουμε όμως στα παιδιά, για τα οποία θα μπορούσαμε να βρούμε κάποια κοινά σημεία συναίνεσης ως προς τις ανάγκες της ψυχοσυναισθηματικής τους ανάπτυξης. Στη συνέχεια θα προχωρήσουμε σε γενικότερες οδηγίες, τις οποίες θα μπορούσαν να ακολουθήσουν οι γονείς.
Παραθέτουμε τα ακόλουθα τέσσερα σημεία που χρήζουν της προσοχής μας ως προς τις ανάγκες και τις δυσκολίες που μπορεί να αντιμετωπίζουν τα παιδιά στην παρούσα συνθήκη της πανδημίας;
- Τα παιδιά αποτελούν αδιαμφισβήτητα μία ομάδα που χρήζει προστασίας. Αρμόδιοι για την προστασία τους είναι πρωτίστως και κατά κύριο λόγο οι γονείς τους. Η προστασία αυτή συνίσταται τόσο στην σωματική όσο και στην ψυχική υγεία και την ευημερία τους. Στο παρόν άρθρο το ενδιαφέρον μας στρέφεται περισσότερο στην ψυχική ευημερία των παιδιών. Από την άλλη, ο έφηβος έχει ήδη αρχίσει να απομακρύνεται από την ιδέα της απόλυτης προστασίας από τους γονείς του. Κατευθύνεται πλέον προς τους συνομιλήκους του και την πλήρη αυτονόμηση της ενηλικίωσης διατηρώντας ωστόσο την ανάγκη να αισθάνεται πλαισιωμένος από τους γονείς του. Οι γονείς του, ενώ βρίσκονται πλέον στο πίσω φόντο, με την παρουσία τους και την οριοθέτηση που προτάσσουν παραμένουν ακόμη φορείς ασφάλειας και προστασίας για τον ίδιο.
- Καθοριστικής σημασίας ως προς τον τρόπο με τον οποίο θα επεξεργαστούν την κατάσταση τα παιδιά αλλά και στον τρόπο με τον οποίο θα τους εξηγήσουμε τι συμβαίνει είναι η ηλικία και το αναπτυξιακό τους επίπεδο.
Τα παιδιά είναι πολύ πιθανό να επηρεαστούν έντονα από όσα βιώνουμε στις μέρες μας. Πρώτον είναι πολύ πιθανόν να νιώσουν φόβο για τις επιπτώσεις στην υγεία από τον ιό. Με ποιους τρόπους ανά ηλικία μπορούν τα παιδιά να κατανοήσουν την έννοια της αρρώστιας και τις συνέπειες αυτής;
- Ήδη από την βρεφική ηλικία τα παιδιά αισθάνονται την απουσία ή τον αντίκτυπο της έντονης ανησυχίας των γονιών. Επίσης επηρεάζονται πολύ όταν λόγω της οικογενειακής αναστάτωσης διαταραχθούν οι ρυθμοί τους ή δημιουργηθεί κάποια ασυνέχεια στην φροντίδα τους. Η ασυνέχεια μπορεί να είναι και ποιοτική. Παραδείγματος χάριν όταν οι γονείς καταβάλλονται από άγχος ή και από θλίψη μπορεί να τείνουν να φροντίζουν περισσότερο “διεκπεραιωτικά” το βρέφος τους, χάνοντας ένα μέρος από την συναισθηματική επαφή και τον συντονισμό μαζί του.
- Η αρρώστια και ο θάνατος για τα μικρότερα παιδιά (έως 5 ετών) αποτελούν έννοιες οι οποίες ακόμη δεν έχουν εδραιωθεί μέσα τους με τρόπο οριστικό. Ωστόσο τείνουν να τις προσεγγίζουν περισσότερο πλέον δημιουργώντας αόριστες εικόνες. Αυτές οι εικόνες κινούνται μεταξύ φαντασίας και πραγματικότητας. Στην ψυχρή ενήλικη λογική μπορεί να μοιάζουν αφελείς. Ωστόσο είναι ο τρόπος τους να προσεγγίζουν και να επεξεργάζονται αυτές τις έννοιες . Τα νήπια είναι πολύ πιθανό να αισθάνονται την ανησυχία των μεγάλων και να νιώθουν πως κάτι αδιόρατο και τρομαχτικό πλανάται γύρω τους. Δεν είναι όμως ακόμη σε θέση από μόνα τους να κατανοήσουν τι συμβαίνει και έχουν ανάγκη από εξηγήσεις.
- Τα παιδιά της πρώτης και μέσης παιδικής ηλικίας (έως 12 ετών) έχουν ωριμάσει και έχουν αποκτήσει αρκετές εμπειρίες πλέον ώστε να κατακτήσουν τις έννοιες της αρρώστιας και του θανάτου. Όσο μεγαλώνουν μάλιστα τείνουν να εκλογικεύουν τα παραπάνω θέματα, ενδεχομένως να ενδιαφέρονται πάρα πολύ για περισσότερες πληροφορίες. Όμως αυτή η διάθεσή τους για ενημέρωση και για εκλογίκευση της αρρώστιας μπορεί να λειτουργήσει αντισταθμιστικά: Έτσι ώστε τα δύσκολα συναισθήματα να ξεχαστούν και να παραμείνουν στη σκιά.
- Οι έφηβοι όπως και τα παιδιά του δημοτικού κατανοούν πλήρως την έννοια της αρρώστιας και της φθοράς. Συναισθηματικά μπορεί να ζουν έντονες διακυμάνσεις. Ακόμη σε ορισμένες περιπτώσεις μπορεί να διαπιστώσετε πως πέφτει πολύ ο ζωτικός τους τόνος και η διάθεσή τους. Επίσης μπορεί να πλήττεται και η ικανότητά τους για συγκέντρωση σε διάφορες δραστηριότητες. Στο επίκεντρο της εφηβείας βρίσκεται ούτως ή άλλως το σώμα, τόσο μέσα από το ξύπνημα της σεξουαλικότητας όσο και μέσα από το άγχος της αρρώστιας και του θανάτου. Τα παραπάνω άγχη προσπαθούν οι έφηβοι να τα περιορίσουν βρίσκοντας καταφύγιο στην ομάδα και στην ταύτιση με τους συνομηλίκους. Σε άλλες περιπτώσεις οι έφηβοι προσπαθούν να κατευνάσουν όλους τους παραπάνω φόβους παρουσιάζοντας συμπεριφορές υψηλού ρίσκου και φλερτάροντας με τον κίνδυνο και τα όρια.
- Τα παιδιά κάθε ηλικίας είναι πολύ πιθανόν να ανησυχούν για την τύχη των αγαπημένων τους ανθρώπων.
- Ακόμη ο περιορισμός εντός του σπιτιού έρχεται σε αντιδιαστολή με την έμφυτη τάση του παιδιού και του εφήβου για σωματική δραστηριότητα αλλά και για κοινωνικοποίηση.
Με βάση τα παραπάνω, θα δώσουμε κάποιες κατευθυντήριες, οι οποίες θα μπορούσαν να βοηθήσουν τους γονείς, ώστε να διευκολύνουν τα παιδιά τους σε αυτή εδώ την κατάσταση που βιώνουν:
- Είναι αλήθεια πως οι γονείς καταλαμβάνουν πολλούς ρόλους στη ζωή του παιδιού: Είναι αυτοί που θα παίξουν μαζί του, θα νοιαστούν για αυτό. Θα του βάλουν όρια, θα το φροντίσουν, θα επιμεληθούν την εκπαίδευσή του, την πρόσβαση στην υγεία κ.α. Όλοι οι ρόλοι συγκλίνουν ωστόσο στην προστασία του παιδιού ως ψυχοσωματική οντότητα. Η προστασία του παιδιού αποτελεί μία θεμελιώδη αρχή, την οποία είναι σημαντικό το ίδιο το παιδί να αναγνωρίζει και να νιώθει. Με άλλα λόγια ακρογωνιαίος λίθος της σχέσης σας με το παιδί σας είναι το ίδιο να νιώθει ότι το προστατεύετε. Κάθε πράξη σας και ενέργεια αποκτά ουσιαστικό νόημα μέσα από την ιδέα της προστασίας του. Έτσι λοιπόν οποιοδήποτε μέτρο πάρουμε θα είναι στη βάση της προστασίας του. Με αυτό τον τρόπο καλό θα ήταν να εκληφθεί και από το ίδιο το παιδί. Πολύ σημαντικό ρόλο βέβαια παίζει και η ποιότητα της επικοινωνίας των γονιών με το παιδί, την οποία θα μελετήσουμε παρακάτω.
- Πράγματι τι θα αντιληφθεί το παιδί και με ποιον τρόπο χρειάζεται να επικοινωνήσουμε μαζί του εξαρτάται σε πολύ μεγάλο βαθμό από την ηλικία του. Έχετε στο νου σας ότι:
- Στη βρεφική αλλά και στη νηπιακή ηλικία, τα παιδιά έχουν μεγαλύτερη ανάγκη από την σωματική επαφή, την τρυφερότητα, το χάδι και την αγκαλιά ως τρόπο καθησυχασμού. Ο συναισθηματικός δεσμός που αναπτύσσεται ανάμεσα σε εσάς και τα παιδιά σας θα διασφαλίσει για εκείνα την ασφάλεια της διαθεσιμότητάς σας για την κάλυψη των αναγκών τους και την προστασία τους. Στηριχθείτε στη σχέση σας για να τα καθησυχάσετε!
- Σεβαστείτε και αξιοποιήστε τον τρόπο των μεγαλύτερων νηπίων να προσεγγίζουν τα δύσκολα ζητήματα της ύπαρξης και της ζωής. Χρησιμοποιήστε ιστορίες και παραμύθια για να εξηγήσετε τι συμβαίνει. Θα χρειαστεί να χρησιμοποιήσετε ένα προσαρμοσμένο στην ανάπτυξή τους τρόπο. Μην περιπλέκετε τα πράγματα. Διαλέξτε τις βασικές έννοιες που θέλετε να περάσετε στα παιδιά και εξηγήστε τους λέγοντας τους μια ιστορία ή δημιουργήστε μαζί τους ένα παιχνίδι με όλα τα παραπάνω που θέλετε να εξηγήσετε!
- Δώστε χώρο στα παιδιά του δημοτικού να εκφράσουν τις ανησυχίες και τα συναισθήματά τους αν δείτε ότι τείνουν να τα παραμερίζουν! Μπορεί κάποιες φορές οι ανησυχίες τους να μην λεκτικοποιούνται αλλά αντιθέτως να σωματοποιούνται. Σε αυτές τις περιπτώσεις τα παιδιά μπορεί να παρουσιάσουν πονοκεφάλους, επίμονη φαγούρα ή ακόμη και συμπεριφορές που αντιστοιχούν σε μικρότερες ηλικίες. Όπως νυχτερινή ενούρηση και έντονη ανησυχία, φοβίες ή φόβο να κοιμηθούν μόνα τους. Επίσης, τα παιδιά αυτής της ηλικίας στηρίζονται στην οργάνωση για να μπορέσουν να ανταπεξέλθουν στις δυσκολίες. Διευκολύνετέ τα να δομήσουν ένα πρόγραμμα εντός του σπιτιού, το οποίο θα τα διευκολύνει να κρατήσουν την επαφή με τα μαθήματά τους. Καλό θα είναι να συμπεριλαμβάνει τη σωματική κίνηση και εκτόνωση και την διασκέδαση. Φροντίσετε όμως παράλληλα να είναι αρκετά ευέλικτο ώστε να μην εκλαμβάνεται από τα παιδιά ως αγγαρεία. Είναι προτιμότερο να το δουνως κάτι δημιουργικό και εποικοδομητικό!
- Ενθαρρύνετε και διευκολύνετε τους έφηβους να επικοινωνήσουν με τους συνομηλίκους τους. Το διαδίκτυο προσφέρει πολλές τέτοιες δυνατότητες σύνδεσης και επικοινωνίας. Η ομάδα των συνομηλίκων είναι εξαιρετικά σημαντική για τους εφήβους. Ωστόσο χρειάζεται να γνωρίζουν ότι μπορούν να στραφούν στους γονείς τους για βοήθεια και για καθησυχασμό αν το αποφασίσουν. Μπορείτε μάλιστα να τους ζητήσετε αν το επιθυμούν να εμπλακούν και οι ίδιοι στη δημιουργία ένα είδους κοινού οικογενειακού σας οδηγού. Ο οδηγός αυτός θα αφορά στην εφαρμογή μέτρων ασφαλείας σε παρόμοιες καταστάσεις κρίσεων συμπεριλαμβάνοντας επίσης και οδηγίες για την ψυχική μας υγεία και ευημερία. Ενθαρρύνετε την ενεργό εμπλοκή καθώς και την εστίαση στο συλλογικό καλό! Κάτι τέτοιο θα βοηθούσε τους εφήβους να ανταπεξέλθουν καλύτερα στην κατάσταση!
- Φαίνεται πως εσείς οι ίδιοι και η υγεία σας θα αποτελείτε πάντοτε μέρος των ανησυχιών των παιδιών σας. Για αυτό τον λόγο, έχει πάντα σημασία να φροντίζετε εσείς οι γονείς τον εαυτό σας σε οποιαδήποτε ηλικία κι αν βρίσκεται το παιδί σας. Διατηρήστε την ψυχραιμία σας, την αισιοδοξία σας και προσπαθήστε να δημιουργήσετε ένα περιβάλλον, το οποίο θα αντέχει τους εξωτερικούς κραδασμούς. Ένα οικογενειακό πλαίσιο το οποίο θα δίνει χώρο στην επικοινωνία όλων σας και στην επεξεργασία των συναισθημάτων σας. Μπορείτε να συμβουλευτείτε το Μέρος 2 όπου θα ακολουθήσουν τρόποι διαχείρισης της κατάστασης για τους ενήλικες.
- Διευκολύνετε τη σωματική δραστηριότητα σε κάθε ηλικία, είτε πρόκειται για παιχνίδι, είτε για γυμναστική, κάποιο άθλημα ή χορό. Τα παιδιά και οι έφηβοι έχουν πάντοτε ανάγκη από την κίνηση. Ακόμη και μες το σπίτι θα χρειαστεί να βρείτε χώρο και χρόνο που θα επιτρέπει την φυσική τους εκτόνωση.
